Γεώργιος Τραπεζούντιος
Ο Ηρακλειώτης διπλωμάτης και λόγιος τον καιρό της Άλωσης

Διάβημα για την επανάκτηση της Κωνσταντινούπολης

Του Τίτου Ιω. Αθανασιάδη

Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες ο ψυχισμός του Έλληνα ταλανίζεται από το ανεπούλωτο τραύμα που του προκάλεσε η άλωση της Βασιλεύουσας από τον Μωάμεθ Β’, τον Πορθητή.

Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες, επί 562 χρόνια ακούγονται στα σχολεία και τις εκκλησίες του Ελληνισμού, παντού όπου καίει ακοίμητη η ελληνική φλόγα, οι θρήνοι για την 29η Μαΐου 1453, ενώ ζωντανεύουν οι ψαλμωδίες και οι προσευχές που αναπέμπονταν ολονυκτίως στην Άγια Σοφιά, την Αγία Ειρήνη, τους Αγίους Αποστόλους, την Παμμακάριστο, την εορτάζουσα της αποφράδας εκείνης ημέρας Αγία Θεοδοσία.

Κάθε χρόνο, σαν σήμερα, η μνήμη του Έθνους φτερουγίζει, μαζί με τις ψυχές αυτών που έπεσαν γύρω από τα τείχη της Πόλης πάνω από την πύλη του Ρωμανού.

Το γύρισμα του πέμπτου αιώνα μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, η 29η Μαΐου 1953, βρήκε την Κρήτη ελεύθερη, μετά από σκλαβιά 700 περίπου χρόνων από το 1204, όταν κατακτήθηκε από τους Λατίνους.

Την ημέρα εκείνη έγινε στον μεγάλο Άγιο Μηνά, τον μητροπολιτικό ναό της Κρήτης, αρχιερατούντος του Ευγένιου Ψαλιδάκη, πάνδημο μνημόσυνο για την ανάπαυση της ψυχής των πεσόντων στα τείχη της Πόλης μαχητών.

Γεμάτος από επισήμους και μη, ο περικαλλής ναός του Ηρακλείου. Γονατιστοί οι περισσότεροι έψαλαν τον Ακάθιστο Ύμνο, συνοδεύοντες τη χορωδία του αείμνηστου σπουδαίου ιεροψάλτη Βουτσινά, ενώ απηύθηναν δεήσεις ιερείς φέροντες πένθιμα άμφια, εν μέσω θείας μυσταγωγίας, ενισχυόμενης από τα θυμιάματα.

Οδυνηρό μαντάτο για τους Κρητικούς

Για τους κατοίκους του Ηρακλείου, του Χάνδακα του 1453, η άλωση της Κωνσταντινούπολης υπήρξε σχεδόν το ίδιο, όπως και για τους Κωνσταντινουπολίτες, οδυνηρό γεγονός, διότι μόνο όσο ήταν ελεύθερη η πρωτεύουσα του Βυζαντίου, οι Κρήτες υπήκοοι της Βενετίας ήλπιζαν να απαλλαγούν από τον ζυγό των Δόγηδων και του Πάπα.

Μόνο με ελεύθερη την Πόλη είχε κάποια ελπίδα η Κρήτη να επιστρέψει στην αυτοκρατορία του Βυζαντίου, αποτινάζοντας τα δεσμά της αυτοκρατορίας της Βενετίας.

Με την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς η ελπίδα αυτή φάνηκε να απομακρύνεται.

Αυτός ήταν ίσως και ο λόγος που ένας Ηρακλειώτης του 1453, ένας Χανδακεύς, όπως θα τον αποκαλούσαμε ως γεννημένο στον Χάνδακα, την πρωτεύουσα της Κρήτης, το 1395, ο Γεώργιος Τραπεζούντιος (από γονείς πρόσφυγες από την Τραπεζούντα του Πόντου), προέβη τότε σε σειρά ενεργειών προς τον σουλτάνο Μωάμεθ Β’, που κλιμακώθηκαν σε διάστημα 13 ετών, μέχρι το 1466, όταν τον συνάντησε σ’ένα ταξίδι του στην Πόλη, πρωτεύουσα πια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Από τον Χάνδακα στη Βενετία

Ο Γεώργιος Τραπεζούντιος ο Κρης (υπήρξε και άλλος Τραπεζούντιος με το ίδιο όνομα, τον 18ο αιώνα) δεν ήταν τυχαίο πρόσωπο, αλλά άτομο με μεγάλη επιρροή στη χώρα που ανέτειλε η Αναγέννηση, την Ιταλία, όπου απετέλεσε τον αστέρα της λόγιας Κρήτης στον γαλαξία της πρώιμης Αναγέννησης.

Μετά την αποφοίτησή του από τα καλλίτερα εκπαιδευτήρια του Χάνδακα, πήγε στη Βενετία, το 1416, σε ηλικία 21 ετών. Εκεί εργάστηκε αρχικά ως αντιγραφέας ελληνικών χειρογράφων και μετά από μια δεκαετία περίπου, αφού προσχώρησε στο ρωμαιοκαθολικό δόγμα, δημιούργησε δική του σχολή διδασκαλίας της ελληνικής και λατινικής γλώσσας. Ενώ τα επόμενα χρόνια ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων και κυρίως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, έργα των οποίων μετέφρασε, αναδειχθείς σε έναν από τους σημαντικότερους και πλέον φημισμένους λογίους της εποχής του, επιλεγείς γι’ αυτό από μεν τον Πάπα Ευγένιο Δ’ και Κάλλιστο Γ’ ως γραμματέας και σύμβουλός τους, από δε τον Πάπα Παύλο Β’ ως διδάσκαλός του.

Τα δύο σχέδια

Την πτώση της Πόλης στους Οθωμανούς ο Τραπεζούντιος πληροφορήθηκε ευρισκόμενος και διδάσκων στη Νάπολη. Η είδηση της άλωσης τον συγκλόνισε και αποφάσισε να δράσει. Εμπνεύσθηκε ένα σχέδιο, που κατά τη γνώμη του θα προκαλούσε την υπονόμευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και θα επέφερε την εκ των έσω άλωσή της από τους Έλληνες.

Το σχέδιό του ήταν ειρηνικό, σε αντίθεση με το σχέδιο άλλων λογίων Ελλήνων που είχαν μεταναστεύσει στη Δύση από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, πριν από την πτώση της, και επικεφαλής των οποίων ήταν ο πρώην μητροπολίτης Νικαίας Βησσαρίων.

Ο Βησσαρίων είχε προσχωρήσει και αυτός στον Ρωμαιοκαθολισμό και είχε περιβληθεί το αξίωμα του καρδιναλίου, εξελιχθείς σε μεγίστη μορφή της Αγίας Έδρας, μέχρι του σημείου να διεκδικήσει δύο φορές τον παπικό θρόνο, ανεπιτυχώς όμως λόγω της επιρροής του κατεστημένου των Ιταλών καρδιναλίων που ήταν αντίθετοι στην ιδέα να καταστεί πάπας αρχιερέας προερχόμενος από την Ορθοδοξία. Ο Βησσαρίων, λοιπόν, είχε συλλάβει το σχέδιο της οργάνωσης μιας σταυροφορίας που θα απετελείτο από τους στρατούς όλων των βασιλείων της Ευρώπης με τις ευλογίες του πάπα και τη συμμετοχή του στρατού του και θα εξεστράτευε στην Κωνσταντινούπολη για να συγκρουστεί με τον Μωάμεθ Β’.

Το δέλεαρ

Ο Βησσαρίων εργάστηκε γι’αυτό όλη τη ζωή του, όπως ο Τραπεζούντιος εργάστηκε επίσης όλη τη ζωή του για την πραγματοποίηση του δικού του σχεδίου.

Απέτυχαν όμως και οι δύο, αφού ο μεν Βησσαρίων δεν μπόρεσε τελικά να συμβιβάσει τα αντιτιθέμενα συμφέροντα των Ευρωπαίων βασιλέων, ο δε εκ Χάνδακος Κρης, λόγιος και διπλωμάτης, δεν μπόρεσε να πείσει τον Μωάμεθ Β’ να ασπασθεί τις απόψεις του και να υιοθετήσει τις προτάσεις του.

Εδώ όμως μας ενδιαφέρουν οι ενέργειες του Τραπεζούντιου, ο οποίος μόλις πληροφορήθηκε την άλωση της Πόλης απέστειλε στον Οθωμανό αυτοκράτορα σειρά επιστολών, με τις οποίες προσπαθούσε αφενός να κολακεύσει τον κατακτητή Μωάμεθ Β’ για τον άθλο του να καταλάβει με το σπαθί του, όπως έγραφε, τη Βασιλεύουσα και να καταστεί έτσι αυτοδικαίως, όπως ανέφερε, αυτοκράτορας των Ρωμαίων και αφ’ ετέρου, άλλοτε να τον παροτρύνει να αλλάξει θρήσκευμα, να γίνει δηλαδή Χριστιανός, ώστε να μπορέσει έτσι να θέσει υπό την εξουσία του όλους τους Χριστιανικούς λαούς για να γίνει “οικουμενικός αυτοκράτορας” και άλλοτε να του εμπνεύσει την ιδέα της δημιουργίας μιας δικέφαλης Βυζαντινο-οθωμανικής ή Ελληνοτουρκικής αυτοκρατορίας (όπως συνέβη αργότερα με την Αυστροουγγρική μοναρχία) με τον εαυτό του μονάρχη επί των δύο κρατών.

Με εντολή του Πάπα

Το 1464 ο Τραπεζούντιος ακολουθούμενος από τη σύζυγο και τα παιδιά του επραγματοποίησε ένα συναισθηματικής φύσεως ταξίδι στη γενέτειρά του.

Ο νόστος της σημαντικότερης βενετικής πόλης της Ανατολής τον έφερε στον θρυλικό Χάνδακα. Πριν αναχωρήσει όμως από τη Ρώμη ο τότε πάπας Παύλος Β’ του ανέθεσε μια λεπτή, διπλωματική και κατασκοπευτική, θα μπορούσε να πει κανείς, αποστολή.

Από τον Χάνδακα, όπου θα παρέμενε για μερικούς μήνες, ίσως για να “θολώσει τα νερά” στην οθωμανική αντικατασκοπία, θα μετέβαινε στην Κωνσταντινούπολη, με αποστολή να πληροφορηθεί τα σχέδια του Πορθητή απέναντι στη Δύση και να αντλήσει πληροφορίες για την ισχύ των στρατευμάτων του, δεδομένου ότι στην Αγία Έδρα έφθαναν πληροφορίες για σχέδια του Μωάμεθ Β’ να επεκτείνει τις κτήσεις του και πέραν της Σερβίας και του Κοσσυφοπεδίου, στις χώρες της κεντρικής Ευρώπης, ακόμη και την Ιταλία.

Άλλη θρησκεία

Όταν ο Τραπεζούντιος έφθασε στην Κωνσταντινούπολη, τον Νοέμβριο του 1465 ήταν 70 ετών. Έβλεπε ότι δεν είχε πλέον μεγάλα χρονικά περιθώρια για να πραγματοποιήσει το σχέδιό του για την επάνοδο του Ελληνισμού στην ιστορική του πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη.

Έπρεπε συνεπώς να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία που του παρουσιαζόταν και να απευθυνθεί στον Οθωμανό ηγέτη δια ζώσης προκειμένου να του αναλύσει τα υπέρ των απόψεών του. Ήλθε γι’ αυτό σε επικοινωνία με Έλληνες που σχετίζονταν με τον Μωάμεθ Β’ ή υπηρετούσαν στο σεράι του ως γραμματείς, σύμβουλοι ή και υπουργοί του ακόμη! Ένας από αυτούς ήταν ο φιλόσοφος Γεώργιος Αμιρούτζης που είχε σχεδόν ταυτόσημες με τον Τραπεζούντιο ιδέες και είχε καταβάλει και αυτός προσπάθειες να πείσει τον κατακτητή να αλλάξει θρήσκευμα. Μόνο που στο ζήτημα αυτό, της θρησκείας, τα επιχειρήματα του Τραπεζούντιου ήταν πιο συγκροτημένα και περιλαμβάνονταν σε μία πραγματεία, με τον τίτλο “Περί της αληθείας της των Χριστιανών πίστεως”, που ο εκ Χάνδακας Κρης φιλόσοφος είχε συγγράψει και αποστείλει στον σουλτάνο.

Στην πραγματεία του αυτή ο Τραπεζούντιος υποστήριζε ότι ουδεμία διαφορά, πλην αυτής της αναστάσεως του Ιησού, υπάρχει ουσιαστικά μεταξύ χριστιανισμού και ισλαμισμού και ότι ήταν προς το συμφέρον όλων, χριστιανών και μουσουλμάνων, Ελλήνων και Τούρκων, να ενώσει τις δύο θρησκείες σε μία και να τεθεί ο ίδιος επικεφαλής μίας δισυπόστατης Ελληνοτουρκικής αυτοκρατορίας.

Ο Αμιρούτζης πρόσθετε σε όλα αυτά ότι τις διαφορές μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων είχαν επινοήσει και ενίσχυαν υπογείως οι Εβραίοι.

“Εσχάτη προδοσία”

Για να επηρεάσει τον σουλτάνο υπέρ τον απόψεών του, ο Τραπεζούντιος του παρουσίασε την εικόνα μιας Δύσεως με τα διάφορα βασίλειά της αλληλοσπαρασσόμενα (λόγω των συγκρουόμενων συμφερόντων τους) που ήταν γι’ αυτό εύκολο να κατακτηθούν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο όμως, ο Τραπεζούντιος, αντί να αντλήσει πληροφορίες από την οθωμανική κυβέρνηση για τη δυναμικότητα του στρατού και της διοίκησής της, παρείχε πληροφορίες στον εχθρό της Δύσης για τα εσωτερικά της τελευταίας.

Το αποτέλεσμα ήταν, όταν ο Τραπεζούντιος επέστρεψε στην Ιταλία, τον Μάιο του 1466, να κατηγορηθεί από το Συνέδριο των καρδιναλίων για εσχάτη προδοσία και να καταδικαστεί σε πολυετή κάθειρξη, από την οποία τον έσωσε τελικά ο οίκτος του πάπα Παύλου Β’, παλαιού μαθητή του εκ Χάνδακος φιλοσόφου και διπλωμάτη.

Υπήρξε όμως πράγματι προδότης ο Γεώργιος Τραπεζούντιος; Η απάντηση φαίνεται να είναι μάλλον αρνητική, ενώ υπάρχουν ιστορικοί που δεν καταδέχονται να ασχοληθούν με μια τέτοια κατηγορία, διότι θεωρούν ότι κίνητρο του Τραπεζούντιου ήταν η σωτηρία της πατρίδος του, την οποία τοποθετούσε πάνω και από τη θρησκεία του.

Ο Τραπεζούντιος άνηκε στη σχολή σκέψης εκείνων που πίστευαν ότι οι Έλληνες όφειλαν να συνεργασθούν με τον κατακτητή, να αποκτήσουν προνόμια και θέσεις στη διοίκηση και μέσω αυτών να επιχειρήσουν, όταν θα ωρίμαζαν οι συνθήκες, να αλώσουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Εάν μάλιστα επείθετο ο Μωάμεθ Β’ να δημιουργήσει ένα δικέφαλο ελληνοτουρκικό βασίλειο η επικράτηση σ΄ αυτό των Ελλήνων θα έπρεπε να θεωρείται ταχύτερη και βεβαιότερη.

Έλληνες συνεργάτες του Πορθητή

Ούτε προδότης, ούτε αιθεροβάμων φαίνεται ότι υπήρξε ο Τραπεζούντιος και η επιμονή του να βραχυκυκλώσει τον Μωάμεθ Β’ και να τον παρασύρει στα σχέδια του θεωρείται υψηλού επιπέδου, για τα μέτρα της εποχής, διπλωματική ενέργεια. Ένα είδος διπλωματικής παγίδας.

Ο Τραπεζούντιος είχε πλήρη γνώση των γεγονότων που είχαν σχέση με τη ζωή, την προσωπικότητα, την πολιτική και τη δράση του Πορθητή. Γνώριζε ότι μιλούσε την ελληνική. Ότι τον επηρέαζε σε μεγάλο βαθμό η μητριά του “κυρά Μάρω”, η μητέρα της οποίας ήταν Ελληνίδα. Ότι ιδιαίτερος γραμματέας του ήταν ο Έλληνας Δημήτριος Απόκαυκος. Ότι διπλωματικός του σύμβουλος ήταν ο Έλληνας Θωμάς Καταβολινός. Ότι άλλος σύμβουλός του και βιογράφος του ήταν ο Έλληνας Κριτόβουλος ο Ίμβριος, ενώ άμεσος συνεργάτης του ήταν ο Έλληνας Γεώργιος Αμιρούτζης.

Γνώριζε ακόμα ο Τραπεζούντιος ότι “δεξί χέρι” του Μωάμεθ στο οθωμανικό στράτευμα ήταν ο εξισλαμισθείς Έλληνας Ζαγανός πασάς, ο στρατηγός που παρότρυνε τον Οθωμανό ηγέτη να μην εγκαταλείψει την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης, όπως τον πίεζαν άλλοι, αλλά να συνεχίσει, με τη βεβαιότητα ότι τελικά θα εκπορθούσε τη Βασιλεύουσα.

Ήταν ο ελληνικής καταγωγής Ζαγανός πασάς, ο πρώτος μεγάλος βεζίρης (πρωθυπουργός) που διόρισε ο Μωάμεθ Β΄ μετά την είσοδό του στην Πόλη. Αλλά και ο διάδοχος του Ζαγανού πασά, στη μεγάλη βεζιρία, ο Μαχμούτ πασάς, ήταν επίσης εξισλαμισθείς Έλληνας! Ενώ και το μεγαλύτερο μέρος του στρατεύματος που εισέβαλε και κατέλαβε την Πόλη ήταν μαχητές που προερχόταν από τα εξισλαμισθέντα, όπως ο Μαχμούτ πασάς, Ελληνόπουλα του παιδομαζώματος.

Γνώριζε ακόμη ο Τραπεζούντιο ότι ο Μωάμεθ Β’ ήταν επιεικής έναντι των ορθοδόξων, ορίσας στη χηρεύουσα θέση του πατριάρχη τον αντιδυτικό λόγιο Γεώργιο Γεννάδιο ή Σχολάριο και ότι παραχώρησε σ’ αυτόν και στο γένος των Ελλήνων προνόμια θρησκευτικά, διοικητικά και δικαστικά, ενώ υπό τη δικαιοδοσία του Ρωμαϊκού Πατριαρχείου έθεσε όλες της Βαλκανικές και Μεσανατολικές Ορθόδοξες Εκκλησίες.

Δεν αποτελούσαν συνεπώς παραδοξότητα και παραλογισμό τα σχέδια και οι προσπάθειες του Τραπεζούντιου να παρασύρει τον Πορθητή υπέρ των απόψεών του, πείθοντάς τον υποτίθεται με επιχειρήματα.

Ρίσκο για τον Μωάμεθ Β’

Όπως όμως έδειξε η Ιστορία, ο Μωάμεθ Β’, που γνώριζε το μορφωτικό επίπεδο και τις διοικητικές ικανότητες των Ελλήνων “τεχνοκρατών” και λογίων της εποχής, επέδειξε και πέτυχε την αξιοποίησή τους υπέρ του οθωμανικού κρατικού οργανισμού που δημιούργησε, χωρίς ποτέ να σκεφτεί την υιοθέτηση σχεδίων όπως αυτά που του πρότειναν ο Τραπεζούντιος κυρίως και ο Αμιρούτζης δευτερευόντως.

Θα μπορούσε άλλωστε να θεωρήσει κανείς ότι θα αποτελούσε μεγάλο ρίσκο για τον Οθωμανό αυτοκράτορα να υποστείλει την ημισέληνο από τα τείχη της Πόλης και να υψώσει στη θέση της τον σταυρό, τη σημαία του οποίου κατέβασαν χύνοντας το αίμα τους οι γενίτσαροι, έστω κι αν οι τελευταίοι ήταν βίαια εξισλαμισθέντες ή εκούσιοι εξωμότες του Ρωμαϊκού Γένους και της Χριστιανικής πίστης.

Σ.Σ. Η ιστορία μπορεί να ονομάζει τον Πορθητή, Μωάμεθ Β’, το πραγματικό του όνομα όμως ήταν Μεχμέτ Β’.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ζώρα, Γεωργίου Θ.: Ο Γεώργιος Τραπεζούντιος και αι προς ελληνοτουρκικήν συνεννόησιν προσπάθειαι αυτού. Αθήνα 1954.

Κιτσίκη, Δημήτρη Ν.: Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Βιβλιοπωλείο της ΕΣΤΙΑΣ, 1988).

Κούκου, Ελένης Ε.: Διαμόρφωση της Ελληνικής Κοινωνίας κατά την Τουρκοκρατίαν (Εθνικόν Κέντρον Κοινωνικών Ερευνών, 1971).

Σαρδελή, Κώστα: Ο θάνατος της Αυτοκρατορίας (εκδόσεις ΑΡΜΟΣ 2008).

 Ο Τίτος Αθανασιάδης είναι δημοσιογράφος.

 ΠΗΓΗ - ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΠΑΤΡΙΣ